Ренессанс Центральной Азии: На пути к устойчивому развитию и процветанию

I. ОБЩНОСТЬ ЦЕЛЕЙ РАЗВИТИЯ

Симбиоз кочевого и оседлого укладов жизни стал не только основой хозяйственной системы региона, но и предопределил формирование собственной политико-правовой культуры, ­своей системы ценностей, которая отличалась высокой степенью толерантности и устойчивости ко всевозможным переменам. На просторах Центральной Азии создавались и распадались империи, эволюционировали политические и экономические модели, но неизменно сохранялась своя уникальная идентичность. Испокон веков наши народы гармонично взаимодействовали с различными цивилизациями.

Именно благодаря этому регион играл ключевую роль в истории Великого Шелкового пути и большой Евразии в целом, сохраняя при этом свою этнокультурную и духовную самобытность.

На этапе новейшей истории развития наши государства прошли через многие испытания и трудности. Пессимистические прогнозы о том, что центральноазиатские республики пополнят группу так называемых «несостоявшихся государств», или failed states, не подтвердились.

Государства региона доказали свою состоятельность и заняли достойное место в международном сообществе.

Благодаря единству и мудрос­ти наших народов мы укрепили свою территориальную целостность, свободу и независимость.

Не будет преувеличением сказать, что сегодня у каждой страны региона накоплен собственный уникальный опыт государственного строительства, развития рыночной экономики, восстановления культурного наследия, формирования национальной идентичности.

Модернизированы общественные и государственные институты. Созданы развитая инфраструктура и промышленность, проложены тысячи километров новых железных и автомобильных дорог, построены важные социальные объекты. Наш курс на открытость и обновление обеспечил поступательный рост национальных экономик и интеграцию в мирохозяйственные отношения.

Планомерное развитие систем образования, здравоохранения и пенсионного обеспечения привело к существенному улучшению социально-экономического положения населения.

Межгосударственные отношения внутри региона также претерпели кардинальные изменения. Между странами был налажен конструктивный двусторонний и многосторонний диалоги на всех уровнях, развивается взаимовыгодное сотрудничество.

Принципиальное значение имеет прогресс в урегулировании проблемных вопросов, которые раньше нередко приводили к противоречиям, препятствовали всестороннему развитию региональной кооперации.

Высокой оценки заслуживают успехи в поиске взаимовыгодных решений в водно-энергетической сфере. Создаются благоприятные условия для поэтапного продвижения вопросов делимитации государственных границ, совершенствования работы пограничных пунктов пропуска, расширения транспортного сообщения, запуска новых марш­рутов и облегчения взаимных поездок граждан.

Последовательный и необратимый характер приобрели процессы сближения, направленные на объединение усилий во имя обеспечения долгосрочной безопасности и процветания региона.

Сегодня взаимоотношения между пятью государствами вышли на уровень углубленного стратегического партнерства и союзничества, наполненного конкретным содержанием как в политической, так и в торгово-­экономической и культурно-гуманитарной­ сферах.

Государства Центральной Азии смогли выработать свою прагматичную стратегию внешнеполитических взаимоотношений, которая создала стабилизирую­щий баланс межстрановых и межрегиональных интересов, позволила нам стать полноправными участниками глобальных процессов.

«Центральноазиаты», укрепляя статус миролюбивых государств, активно продвигают свои идеи и проекты в многосторонних структурах, являются учредителями таких успешных и влия­тельных организаций, как СНГ, ШОС, СВМДА, ОЭС, ЕАЭС, ОТГ и другие.

Все это позволяет с уверен­ностью говорить о «центральноазиатской пятерке» как о группе стабильно развивающихся и самодостаточных стран в самом сердце Евразийского континента.

Нет сомнений в том, что общее историческое прошлое, многовековые традиции дружбы и добрососедства и далее будут служить незыблемой основой для сближения наших братских народов.

II. РОЛЬ РЕГИОНА НА НОВОМ ВИТКЕ РАЗВИТИЯ

Благодаря своему географичес­кому расположению государства и народы Центральной Азии на протяжении веков содействовали взаимному культурному обогащению и налаживанию межцивилизационного диалога на континенте. Вносили весомый вклад в дело сохранения мира и взаимопонимания. Сегодня Центральная Азия продолжает успешно выполнять эту благородную и ответственную миссию.

Наши государства придерживаются схожих взглядов по таким вопросам, как глобальное устойчивое развитие, обеспечение всеобщей безопасности и стабильности, оказывают друг другу поддержку в рамках региональных и международных структур, выступая соавторами важных резолюций Генеральной Ассамблеи Организации Объе­диненных Наций.

О повышении политического веса Центральной Азии как субъек­та международной политики говорит также появление новых диалоговых площадок в формате «ЦА плюс».

К настоящему времени состоялось девять саммитов и встреч на высшем уровне в данном формате. За последние два года проведены первые саммиты «ЦА – РФ» (Астана), «ЦА – КНР» (Сиань), «ЦА – США» (Нью-Йорк), «ЦА – ФРГ» (Берлин), две встречи глав государств ЦА и Европейского союза (Астана, Чолпон-Ата), первый саммит «ЦА – ССАГЗ» (Джидда), а также «ЦА – Индия» (в онлайн-формате). В этом году в Астане пройдет первый саммит «ЦА – Япония».

Отмечаем, что интерес к взаимодействию в данном формате проявляют и другие страны, а также международные организации. Таким образом, сделан важный шаг к закреплению субъектности региона на мировой арене.

Вектор развития Центральной Азии – приверженность традиционным ценностям вкупе со стремлением к модернизации и передовым знаниям. Это делает наш регион самодостаточным и влиятельным участником обновляющейся международной системы. Сегодня мы нацелены на укрепление своей роли как евразийского эпицентра международных геополитических и геоэкономических преобразований.

Растущий экономический вес, открытость к инновациям и интеллектуальный потенциал создают предпосылки для трансформации региона в один из драйверов современного мироустройства. Тем более, что для этого у наших государств есть все ресурсы и возможности.

Особого внимания заслуживает консолидация усилий в рамках совместного участия в регио­нальных проектах с внешними партнерами для всестороннего продвижения общих позиций на диалоговых площадках.

Убежден, настало время для позиционирования Центральной Азии не только в качестве связующего звена между Азией и Европой, но и как отдельного регионального актора международных отношений, способного стать новым центром глобального притяжения.

III. НОВЫЙ ФОРМАТ ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ

Очевидно, что ближайшее десятилетие станет определяющим для нашего региона, и только от нас самих зависит, насколько эффективно мы воспользуемся этим историческим шансом.

В условиях глобальной геополитической турбулентности мы сформировали в регионе пространство доверия и общей неделимой безопасности, устранили барьеры, препятствующие региональной кооперации, соз­дали фундамент для выведения нашего многогранного сотрудничества на качественно более высокий уровень.

Казахстан установил союзнические отношения с Кыргызстаном, Таджикистаном и Узбекистаном,­ планомерно расширяет стратегическое партнерство с Туркменистаном.

О стремлении наших народов к сближению также свидетельствует интенсификация контактов практически на всех уровнях. Взаимные визиты и встречи глав государств носят регулярный характер, что придает импульс углублению межпарламентских, межправительственных и межведомственных связей.

Активный политический диалог и добрая воля стали важнейшим консолидирующим фактором в развитии пятистороннего взаимодействия.

Государства региона сформировали уникальный центральноазиатский формат сотрудничества, основанный на таких фундаментальных принципах, как взаимное уважение независимости, суверенитета и территориальной целостности, мирное разрешение возможных разногласий.

Состоялось пять Консультативных встреч глав государств Центральной Азии: в Астане, Ташкенте, Туркменбаши, Чолпон-Ате, Душанбе. Их итоги, без преувеличения, углубили и расширили региональную кооперацию, вывели ее на беспрецедентный уровень, придав интеграционным процессам поступательный, системный и, самое главное, непрерывный характер.

На первой встрече в Астане в 2018 году были определены магистральные направления взаимодействия пяти стран региона. По ее итогам активизировались контакты в области обеспечения региональной безопасности.

В ходе второй встречи в Ташкенте в 2019 году лидеры Цент­ральной Азии выступили с рядом далеко идущих инициатив по продвижению региональной кооперации. В частности, Казахстан выступил с инициативой о необходимости подписания Договора о дружбе, добрососедстве и сотрудничестве в целях развития Центральной Азии в XXI веке и проведения регулярных встреч секретарей советов безопасности стран региона. Важным итогом, несомненно, стало принятие Регла­мента проведения саммитов.

Весьма насыщенной стала повестка третьего саммита в Турк­менбаши в 2021 году. Главами государств были инициированы созыв Межпарламентского и Молодежного форумов, создание Делового совета. Знаковым стало утверждение символики Консультативных встреч.

Главными политическими итогами четвертой встречи в Чолпон-Ате в 2022 году стали начало процедуры подписания пятистороннего Договора о дружбе, добрососедстве и сотрудничестве в целях развития Центральной Азии в XXI веке, а также утверждение Программы «Зеленая повестка» для Цент­ральной Азии и Концепции взаимодействия в рамках многосторонних форматов.

На юбилейной пятой встрече в Душанбе в 2023 году был сделан первый шаг на пути к институционализации формата Консультативных встреч глав государств Центральной Азии. Лидерами стран было принято решение учредить Совет нацио­нальных координаторов (по делам Консультативных встреч глав государств Центральной Азии).

На полях шестой Консультативной встречи в Астане дальнейшее развитие получит проведение встреч руководителей транспортных ведомств, состоятся первая встреча министров энергетики, а также совещание министров и ответственных лиц по вопросам СМИ и информации государств региона.

В целом регулярные встречи на высшем уровне придали значительный импульс совместной работе по всем направлениям. Прежде всего этому служит принятие «дорожных карт» по развитию регионального сотрудничества, в которых закладываются мероприятия по укреплению практического взаимодействия.

Как следствие, в регионе значительно активизировались торгово-экономические и деловые связи.

За короткий по историческим меркам период Центральная Азия превратилась в пространство взаимовыгодного сотрудничества с динамично развивающимся торговым, инвестиционным и транспортно-коммуникационным потенциалом.

За последние пять лет (2018–2023 годы) объем взаимной торговли увеличился практически в два раза – с 5,7 млрд до 11 млрд долларов. По итогам прошлого года внутренний товарооборот вырос практически на 25%. При этом торговля Казахстана со странами ЦА в прошлом году выросла на 26,8%, достигнув отметки в 8 млрд долларов.

Совместные крупные проекты приносят не только ощутимую пользу их участникам, но и меняют всю конфигурацию экономики Центральной Азии.

Важным направлением сотрудничества является развитие в приграничных районах сети торгово-логистических и промышленных хабов, которые могут стать новыми драйверами взаимной торговли и совместной инвестиционной деятельности.

Стратегическое значение приобретает реализация транспортно-­логистического потенциала наших стран. Эта сфера призвана стать новой опорной точкой для стремительного развития региона.

Большое внимание уделяется созданию совместных предприятий в сферах промышленности, энергетики, сельского хозяйства, транспорта и цифровизации, которые выступают локальными точками роста. Важным шагом в этом направлении станет утверждение в этом году Плана действий по развитию промышленной кооперации государств Центральной Азии.

IV. ОБЩЕЕ ВИДЕНИЕ ПЕРСПЕКТИВ РЕГИОНАЛЬНОЙ КООПЕРАЦИИ

Предыдущий саммит в Душанбе еще раз подтвердил, что процессы консолидации усилий всех пяти государств во имя трансформации нашего «общего дома» придают мощный импульс превращению Центральной Азии в экономически развитый и процветающий регион.

В этом отношении предстоящая Астанинская встреча призвана открыть новую главу в развитии государств региона на ближайшую пятилетку (2024–2028 годы).

Сегодня в условиях деглобализации внутрирегиональное взаи­модействие стран Центральной Азии приобретает огромную актуальность как для самосохра­нения ее в качестве особого цивилизационного ареала, так и для стабилизации региона в виде целостного организма. Объе­диняющим началом должна служить взаимодополняемость государств «пятерки», обусловленная исторической и культурной общностью наших стран и народов.

Как говорил великий аль-Фараби: «Вся земля станет добродетельной, если народы будут помогать друг другу для достижения счастья».

На новом этапе развития перед нами стоит ряд значимых целей и задач, от решения которых будет зависеть судьба региона и проживающих здесь народов.

ПЕРВОЕ. Сохранение мира и стабильности не только в Цент­ральной Азии, но и в сопредельных регионах как ключевое условие для долгосрочного развития и прогресса.

Одним из приоритетных аспектов внешней политики Казах­стана является стремление к сбалансированности. Мы неизменно придерживаемся принципа «Мир превыше всего».

Как ответственный участник мирового сообщества Казахстан выступает за неукоснительное соблюдение принципов международного права, уважения суверенитета и неприкосновенности границ.

С уверенностью скажу, что стран, разделяющих точку зрения Казахстана, немало. Позиции многих стран взаимодополняемы и нацелены на формирование справедливого, предсказуемого миропорядка. В наше неспокойное время это надежный фундамент, на котором можно выстроить конструктивное видение будущего.

На фоне сохранения сложной военно-политической обстановки по периметру Центральной Азии возникает необходимость кооперации в сфере оборонной политики и безопасности.

Особую актуальность приобретает создание региональной архитектуры безопасности, в том числе посредством разработки Каталога рисков безопасности для Центральной Азии и мер их предупреждения.

Ключевыми приоритетами государств региона являются формирование неделимого пространства безопасности в Цент­ральной Азии, поиск комп­лексных подходов к решению узловых вопросов в борьбе с традиционными и новыми угрозами, выработка мер реагирования и предупреждения, а также активное взаимодействие с ООН и другими международными, региональными организациями в данной сфере.

ВТОРОЕ. Дальнейшее развитие экономического потенциала, углубление кооперационных связей.

Неизменной задачей наших стран, безусловно, остается формирование прочной экономической базы многостороннего взаимодействия.

Сегодня благодаря совместным усилиям стран региона и мощному экономическому потенциалу Центральная Азия становится пространством больших возможностей в торговле, инвестициях, науке и инновациях.

Общая территория наших государств составляет 3 882 000 кв. км, население – более 80 млн человек, совокупный внутренний валовый продукт достигает 450 млрд долларов. В регионе сосредоточено порядка 20% мировых запасов урана, 17,2% – нефти, 7% – природного газа. По производству угля и выработке электроэнергии Цент­ральная Азия в мире занимает 10 и 19 место соответственно.

Взаимодополняемость наших экономик позволяет обеспечить их устойчивость к внешним шокам, диверсифицировать торгово-производственные циклы. Способствовать этому процессу может эффективная реализация совместных экономических проектов.

Важной задачей является технологическое развитие наших экономик. Необходимо постепенно уходить от ресурсной зависимости. В этом контекс­те точками роста экономики могут стать цифровизация и креа­тивная индустрия, которые охватывают медиа, кино, музыку, дизайн, образование, сферу информационных технологий. У стран региона есть хороший потенциал для создания совместных проектов в данном нап­равлении.

Бум цифровой и креативной индустрии будет способствовать последовательному переходу от сырьевой экономики к интеллектуальному производству.

Убежден, центральноазиатская экономическая кооперация вполне может стать если не главным, то, по крайней мере, одним из ключевых источников роста наших национальных экономик.

ТРЕТЬЕ. Регион имеет все возможности стать одним из важнейших транспортно-логистических и транзитных хабов на планете.

Центральная Азия стремительно превращается в ключевое звено глобальных транспортных коммуникаций. Прежде всего это многообещающий китайский проект «Один пояс, один путь» и международный транспорт­ный коридор «Север – Юг», в которые в той или иной степени вовлечены все страны региона.

Сегодня наши государства продвигают и другие перспективные идеи по формированию новых транспортных коридоров.

Казахстан совместно с партнерами активно развивает Транс­каспийский международный транспортный маршрут (Средний коридор), объемы перевозок по которому в среднесрочной перспективе могут быть увеличены в пять раз.

Новые возможности открываются в связи с развитием морской инфраструктуры Казахстана – портов Актау и Курык, через которые проходят возрастающие объемы грузов из Китая, стран Центральной Азии на Южный Кавказ, в Турцию и далее в Европу.

Выход на перспективные рынки стран Южной Азии и порты Индийского океана смогут обеспечить прорабатываемые транспортные коридоры через территорию Афганистана. Это отвечает интересам всего региона.

Объединив и расширив сотрудничество в сфере транспорта внутри Центральной Азии и со странами за ее пределами, мы сможем добиться многих поставленных целей.

На предстоящий период ключевыми направлениями взаимодействия наших стран в транзитно-­транспортной сфере должны стать комплексное улучшение транспортного сообщения (увеличение частоты авиарейсов, запуск новых авиационных и железнодорожных маршрутов, модернизация пограничных переходов и так далее); обеспечение опережающего развития транспортной инфраструктуры с внедрением инновационных технологий; расширение транзитных возможностей и эффективное использование транзитно-­логистического потенциала региона.

ЧЕТВЕРТОЕ. Выработка общих подходов к обеспечению водной, энергетической и продовольственной безопасности.

Проблема дефицита воды, в последние годы затронувшая практически все страны регио­на, негативно сказывается на социально-экономическом положении аграриев, приводит к серьезному экономическому ущербу для населения.

В этом контексте хочу подчерк­нуть исключительную роль Международного фонда спасения Арала как уникальной региональной площадки для обсуж­дения и решения важнейших водно-энергетических, экологических и социально-экономических проблем.

В качестве действующего председателя МФСА Казахстан предложил активизировать сотрудничество в рамках Фонда, а также совместно приступить к созданию Международного водно-энергетического консорциума, в котором важно также предусмотреть продовольственный компонент, поскольку водный вопрос неразрывно связан с продовольственной безопасностью региона. Наша страна традиционно выступает за конструктивный и открытый диалог для решения указанных вопросов.

Энергетическими проектами века для всего региона может стать строительство Камбаратинской ГЭС-1 в Кыргызстане и Рогунской ГЭС – в Таджикистане. Сооружение данных объектов принесет мультипликативный эффект для всех сторон.

На глобальную обеспеченность продовольствием влияет продолжающийся геополитический кризис. В целях минимизации зависимости стран Центральной Азии от внешних факторов возникает потребность скоординированных мер в данном направлении.

В этих целях Казахстан предложил разработать Стратегичес­кий план по обеспечению продовольственной безопасности в Центральной Азии до 2030 года с формированием единой информационной платформы по анализу и обмену данными между пятью странами.

Важным инструментом в снижении негативного эффекта от глобального изменения климата является переход к «зеленой» экономике.

В регионе есть стремление реализовать имеющийся у нас большой природный потенциал возобновляемой энергетики. Так, в Казахстане планируют к 2030 году довести долю ВИЭ до 15%, к 2060 году мы намерены дос­тичь углеродной нейтральности.

Широкое использование возобновляемых источников энергии не только принесет пользу окружающей среде, сократив выбросы парниковых газов, но и будет способствовать повышению энергетической безопасности и созданию новых рабочих мест. Укреплению сотрудничества в этой сфере может содействовать дальнейший обмен знаниями, ресурсами и передовым опытом.

ПЯТОЕ. Важнейший и самый ценный ресурс Центральной Азии – молодое интеллектуальное поколение.

Центральная Азия – один из самых «молодых» регионов мира. Средний возраст населения здесь составляет всего 28,7 года.

По подсчетам ООН, к 2040 году средний возраст жителей регио­на еще больше снизится и сос­тавит 28,3 года, что значительно ниже прогнозов по другим регио­нам, Северной Америке (41,5), Европе (46,8), Китаю (48).

Это уникальное конкурент­ное преимущество, открывающее широкие возможности для экономического и социального развития всех пяти стран. Молодежь может стать движущей силой процессов обновления в экономической, технологической и культурной сферах. Именно в руках подрастающего поколения находится ключ к успеху в условиях глобальной конкуренции.

В данном контексте актуальными задачами являются углуб­ление сотрудничества в сфере науки и образования, укрепление молодежных связей и формирование совместных площадок, нацеленных на расширение возможностей и реализацию потенциала молодого поколения.

В свою очередь Казахстан активно поддерживает развитие межвузовского взаимодействия, открытие перекрестных филиалов вузов и совместных факультетов.

Мы высоко ценим стремление молодежи соседних стран получать высшее образование в Казахстане и со своей стороны существенно увеличиваем квоты для обучения в наших университетах. Сегодня в казахстанских вузах обучается порядка девяти тысяч студентов из Центральной Азии.

За последние годы в нашей стране были открыты представительства ряда ведущих зарубежных университетов. Растет число вузов, осуществляющих научные исследования. Открываются технологические парки и инженерные центры.

Данная работа ведется в рамках нашей стратегической цели по превращению Казахстана в региональный образовательный хаб.

В настоящее время мы совместными усилиями уверенно движемся к построению единого центральноазиатского пространства высшего образования.

ШЕСТОЕ. Важной миссией становится формирование цивилизационной идентичности наших стран на основе гармонизации культурно-гуманитарных связей братских народов.

Выстраивая современный облик Центральной Азии, мы также создаем и новый взгляд на национальную и региональную идентичность наших граждан.

Нас связывает особая центральноазиатская ментальность, на основе которой сформировались самобытная культура и традиции. Столпами центральноазиатской идентичности служат уважение к общим историческим корням, межкультурный диалог и межконфессиональное согласие.

Историческая память составляет фундамент национального самосознания наших народов. Обоснованная гордость за достижения наших предков и богатую культуру служат мощным импульсом для успешного развития наций в настоящем, а также для их уверенного восхож­дения в будущем. Поэтому мы должны уделять больше внимания ярким страницам нашего общего прошлого.

Считаю весьма востребованной задачей написание общей истории Центральной Азии на основе тюркских, персидских, арабских, китайских, российских и западноевропейских источников.

Для повышения нашей глобальной конкурентоспособности мы должны неустанно следовать общим целям, сохраняя наше единство. Как говорил великий Абай: «Начало успеха – единство».

В условиях продвижения в мире геополитических проектов и идеологем региону нужно оберегать свой духовно-культурный код, который вобрал в себя лучшие традиции гостеприимства, солидарности и взаимопомощи, сохранения семейных ценностей и многое другое.

В заключение хотел бы подчеркнуть: региональная коопераци это не только объективная реальность, но и жизненная необходимость.

В условиях геополитической неопределенности и деградации сложившейся модели мироустрой­ства это, по сути, единственный прагматичный подход. Наше будущее зависит от укрепления сплоченности, взаимного доверия и открытости миру. Только на основе этих принципов мы сможем обеспечить ренессанс Центральной Азии как динамичного, инновационного и культурно богатого региона.

Усиление парадигмы регионального единства послужит наиболее оптимальным ответом на текущие и грядущие вызовы, позволит выработать консолидированные подходы к сдерживанию негативных трендов, станет основой действенных мер для противостояния любым внешним силам.

В этих целях по предложению Казахстана была подготовлена Концепция развития региональной кооперации «Центральная Азия-2040», в которой отражены ориентиры дальнейшего развития многогранного пятистороннего взаимодействия.

Со своей стороны мы последовательно придерживаемся принципа «Успешная Центральная Азия – успешный Казахстан» и готовы идти на дальнейшее развитие интеграционных процессов настолько, насколько готовы наши стратегические партнеры и союзники в регионе.

Наша страница в Фейсбук! Подпишись!

I. ДАМУ МАҚСАТТАРЫНЫҢ ОРТАҚТЫҒЫ

Орталық Азия аймағы сан ғасырдан бері біртұтас геосаяси және рухани кеңістік ретінде белгілі. Бұл – табиғи ресурсы мен адам капиталы мол, мәдени-тарихи мұрасы бай өңір.

Көшпелі және отырықшы өмір салтының үн­дестігі мұндағы шаруашылық жүйенің негізі болып қана қоймай, аймақтың өзіндік саяси-құқық­тық мәдениетін және кез келген өзгеріске бейімдігі­мен, төзімділігімен ерекшеленетін құндылықтар жиын­тығын қалыптастыруға ықпал етті.  Орталық Азия кеңістігі сан алуан империяның құрылғаны­на, ыдырағанына, саяси және экономикалық модельдердің табиғи жолмен дамығанына куә болды, бірақ өзіне тән бірегейлігін сақтап қалды. Халықтарымыз ежелден түрлі өркениетпен тіл табысып, қарым-қатынас орната білді. Соның арқасында бұл аймақ өзінің этномәдени және рухани ерекшелігін сақтай отырып, Ұлы Жібек жолының және тұтастай алғанда үлкен Еуразияның тарихында шешуші рөл атқарды.

Дамудың жаңа тарихи кезеңінде елдеріміз көптеген сынақ пен қиындықты бастан өткерді. Дегенмен Орталық Азия республикалары «қалып­таспаған мемлекеттердің» қатарына немесе failed states деп аталатын топқа қосылады деген пес­симистік болжам расталған жоқ. Аймақтағы елдер өздерінің қалыптасқан дербес мемлекет екенін дәлелдеп, халықаралық қауымдастықтағы лайықты орнын алды. Халықтарымыздың бірлігі мен даналығының арқасында біз өзіміздің аумақтық тұтастығымызды, еркіндігіміз бен егемендігімізді нығайттық.

Бүгінде өңірдегі әрбір елдің мемлекеттік құрылыс, нарықтық экономиканы дамыту, мәдени мұрасын қалпына келтіру, ұлттық бірегейлігін қалыптастыру ісінде өзіндік тәжірибесі бар десек, артық айтқандық емес.

Қоғамдық және мемлекеттік инс­титуттар жаңғыртылды. Дамыған инфра­құрылым мен өнеркәсіп желі­сі құрылды, мыңдаған шақырым жаңа теміржол мен автокөлік жолы салынды, маңызды әлеуметтік нысандар бой көтерді. Біздің ашықтық пен жаңару жолындағы бағытымыз ұлттық эко­но­микаларымыздың дәйек­ті түр­де өсуін және олардың әлем­дік эко­но­ми­калық қатынастарға ықпал­да­суын қамтамасыз етті. Білім беру, ден­­саулық сақтау және зейнетақы жүйелерінің жоспарлы дамуы ха­лық­­тың әлеуметтік-экономикалық жағ­дайының айтарлықтай жақса­руына септігін тигізді.

Өңірдегі мемлекетаралық қаты­настар да түбегейлі өзгеріске ұшыра­ды. Елдеріміздің арасында барлық деңгейде сындарлы екіжақты және көпжақты диалог жолға қойылды, өза­ра тиімді ынтымақтастық дамып келеді. Осыған дейін аймақта­ғы қа­рым-қатынасты жан-жақты дамы­туға кедергі келтіріп, қайшылық ту­ғызған мәселелерді шешу жолындағы жетістіктеріміздің мән-маңызы зор.

Су-энергетика саласында өзара тиім­ді шешім табуға қатысты табыс­тарымызды жоғары бағалауға болады. Мемлекеттік шекараларды дели­митациялауға, шекарадағы өткізу бекеттерінің жұмысын жетілдіруге, көлік қатынасын кеңейтуге, жаңа бағыттарды іске қосуға және азамат­тардың барыс-келісін жеңілдетуге қатысты мәселелерді кезең-кезеңімен шешуге қолайлы жағдай жасалып отыр. Өңірдің ұзақмерзімді қауіп­сіздігін және өркендеуін қамтамасыз ету үшін күш біріктіру жолындағы іс-қимылдар да тұрақты түрде жүзеге асырылып келеді. Бұл бағыттан айнымасымыз анық.

Бүгінгі таңда бес мемлекет ара­сындағы саяси, сауда-экономикалық және мәдени-гуманитарлық қатынас­тар нақты мазмұнға ие болып, те­рең стратегиялық әріптестік пен одақ­тастық деңгейге көтерілді. Орталық Азия мемлекеттері сыртқы саяси қарым-қатынаста өзінің салиқалы стратегиясын жасай алды. Бұл қадам еларалық және өңіраралық мүдделер тепе-теңдігін сақтап, елдеріміздің жаһандық үдерістерге толыққанды қатысуына жол ашты.

Орталық Азия елдері ТМД, ШЫҰ, АӨСШК, ЭЫҰ, ЕАЭО, ТМҰ және басқа да табысты әрі ықпалды ұйымдардың құрылтайшысы ретінде бейбітшілікті жақтайтын мемлекеттер екенін дәлелдей отырып, өзінің идеялары мен жобаларын көпжақ­ты құрылымдарда белсенді түрде ілгерілетіп келеді. Міне, осының бәрі «Орталық Азия бестігін» Еуразия құрлығының төрінде тұрақты дамып келе жатқан бақуатты елдер деп сеніммен айтуға мүмкіндік береді.

Ортақ тарихымыз, ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан достығымыз бен тату көршілік дәстүріміз бауыр­лас халықтарды бұрынғыдан да жа­қын­дастыра түсетін мызғымас тұғыр болып қала беретіні анық.

II. ДАМУДЫҢ ЖАҢА КЕЗЕҢІНДЕГІ АЙМАҚТЫҢ РӨЛІ

Орталық Азия мемлекеттері мен халықтары географиялық орнына байланысты ғасырлар бойы бірін-бірі мәдени жағынан байытуға және құрлықта өркениетаралық диалог орнатуға ықпал етті, бейбітшілік пен өзара түсіністікті сақтау ісіне қомақты үлес қосты. Орталық Азия қазір де осы ізгі әрі жауапты миссия­сын табысты жалғастырып келеді.

Біздің мемлекеттеріміз Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының маңызды қарарларының тең авторлары атана отырып, жаһандық орнықты даму, жалпыға бірдей қауіпсіздік пен тұ­рақтылықты қамтамасыз ету, өңір­лік және халықаралық құрылымдар аясында бір-біріне қолдау көрсету сияқты мәселелер бойынша ортақ ұстанымнан айныған емес.

«ОА плюс» форматындағы жаңа диалог орындарының пайда болуы Орталық Азияның халықаралық саясат субъектісі ретіндегі саяси салмағы арта түскенін аңғартады. Осыған дейін мұндай форматта 9 саммит және жоғары деңгейдегі кездесу өтті. Кейінгі екі жылда «ОА – РФ» (Астана), «ОА – ҚХР» (Сиань), «ОА – АҚШ» (Нью-Йорк), «ОА – ГФР» (Берлин) бірінші саммиттері, ОА және Еуропалық Одақ мемлекеттері басшыларының екі кездесуі (Астана, Шолпан-Ата), «ОА – ПШАМЫК» (Жидда) бірінші саммиті, сондай-ақ «ОА – Үндістан» саммиті (онлайн форматта) өткізілді. Биыл Астанада алғаш рет «ОА – Жапония» саммиті өтеді.

Осы форматтағы өзара ықпалдас­тыққа басқа да елдер, халықаралық ұйым­дар қызығушылық танытып отыр­ғанын атап өткен жөн. Осылай­ша, өңірдің әлемдік арена субъектісі ретіндегі орнын бекітуге маңызды қадам жасалып жатыр.

Жаңғыртуға және озық білімге ұмтылумен қатар, дәстүрлі құнды­лық­тарды ұстану жолы – Орталық Азияның даму бағдары. Сөйтіп, біздің аймақ жаңарып жатқан ха­лық­аралық жүйенің дербес әрі ық­пал­ды мүшесіне айналып келеді. Бү­гінде біз халықаралық геосаяси және геоэкономикалық өзгерістердің Еуразиядағы орталығы ретіндегі рө­лі­мізді нығайтуды көздеп отырмыз.

Өңірдің экономикалық салма­ғы­ның арта түсуі, инновациялар үшін ашық болуы және зияткерлік әлеуеті оның қазіргі заманғы әлем­дік құрылымның негізгі қозғау­шы күштерінің біріне айналуына мүмкіндік беретін алғышарттарды қалыптастырады. Біздің мемлекет­теріміздің бұған қажетті барлық ресурсы мен мүмкіндігі бар.

Сыртқы әріптестерімізбен бір­лесіп жүргізетін өңірлік жобалар аясындағы ортақ ұстанымдарымызды диалог алаңдарында жан-жақты ілге­рілету үшін күш біріктіру мәселесі ерекше назар аударуға лайық.

Орталық Азияны Еуропа мен Азияның арасындағы көпір ретінде ғана емес, халықаралық қатынастар саласында жаһандық деңгейдегі жаңа орталыққа айналуға қабілетті жеке ойыншы ретінде танытатын уақыт келгеніне сенімдімін.

III. ӨЗАРА ЫҚПАЛДАСТЫҚТЫҢ ЖАҢА ФОРМАТЫ

Алдағы он жыл біздің аймақтың болашағын айқындайтын кезең болатыны айдан анық. Осы тарихи мүмкіндікті қаншалықты тиімді пайдалана алатынымыз тек өзімізге байланысты.

Жаһандық геосаяси ахуал аумалы-төкпелі болып тұрған қазіргі кезде біз өңірде өзара сенімге және ор­тақ әрі біртұтас қауіпсіздікке негіз­дел­ген кеңістік құрдық, өңірлік ық­­пал­дастыққа бөгет кедер­гі­лерді жойдық, көп қырлы ын­ты­мақ­тастығымызды жоғары сапалы деңгейге шығаратын тұғыр қалыптастырдық.

Қазақстан бүгінде Қырғызстан, Тәжік­стан, Өзбекстан елдерімен одақ­тастық қатынас орнатып, Түрік­­менстанмен стратегиялық әріп­тестікті дәйекті түрде кеңейтіп келеді. Ха­лық­тарымыздың өзара жа­қын бо­луға ұмтылысы бар­лық деңгейдегі бай­ланыстың кү­шеюі­нен де көрінеді. Мемлекет бас­шыларының бір-бірі­не жиі сапарлап, тұрақты кездесуі парла­ментаралық, үкімет­аралық және ведомствоаралық байланыстарды тереңдетуге тың серпін берді.

Белсенді саяси диалог пен ізгі ниет бесжақты ықпалдастықты дамы­ту ісінде маңызды ұйыстырушы фак­торға айналды. Өңірдегі мемлекеттер бір-бірінің тәуелсіздігін, егемендігін және аумақтық тұтастығын құрмет­теу, келіспеушіліктер туындай қалса оны бейбіт жолмен шешу сияқты іргелі қағидаттарға негізделген ынты­мақтастықтың Орталық Азияға ғана тән бірегей үлгісін қалыптастырды.

Орталық Азия мемлекеттері бас­шы­ларының Астанада, Ташкентте, Түрікменбашыда, Шолпан-Атада, Душанбеде бес консультативтік кез­десуі болды. Соның нәтижесінде өңір­лік ықпалдастық барынша те­рең­­деп, кеңейе түсті. Тіпті бұрын-соң­­ды бол­маған деңгейге көтеріліп, инте­г­ра­­циялық үдерістер дәйекті, жүйелі және ең бастысы, үздіксіз си­патқа ие болды десем, артық айтқан­дық емес.

2018 жылы Астанада өткен ал­ғашқы кездесуде өңірдегі бес елдің ықпал­дастығына қатысты негізгі ба­ғыт­тар айқындалды. Соның арқа­сын­да өңірлік қауіпсіздікті қамта­масыз ету саласындағы байланыстар жандана түсті.

2019 жылы Ташкенттегі екін­ші кездесуде Орталық Азия көш­басшылары өңірлік ықпалдас­тық­ты нығайта түсетін болашағы зор бірқатар бастама көтерді. Атап айт­қанда, Қазақстан ХХІ ғасыр­да Ор­талық Азияны дамыту үшін Достық, тату көршілік және ынтымақтастық туралы шартқа қол қою, сондай-ақ өңір елдерінің Қауіпсіздік кеңес­тері хатшыларының тұрақты кезде­суін өткізу қажеттігі туралы ұсы­ныс білдірді. Саммиттерді өткізу рег­ла­ментінің қабылдануы басқосудың маңызды нәтижесі болғаны даусыз.

2021 жылы Түрікменбашы қала­­сын­дағы үшінші саммит өте маз­мұнды өтті. Мемлекет бас­шы­­лары Парламентаралық форум мен Жастар форумын шақыру, Іс­кер­лік кеңес құру туралы бастама көтерді. Консультативтік кездесулер символикасының бекітілуі де – айтулы қадам.

2022 жылы Шолпан-Атада өт­кен төртінші кездесудің басты сая­си қорытындысы ретінде ХХІ ғасыр­да Орталық Азияны дамыту үшін Достық, тату көршілік және ынты­мақтастық туралы бесжақты шартқа қол қою рәсімінің басталуын, сондай-ақ Орталық Азияның «Жасыл күн тәртібі» бағдарламасының және көпжақты форматтар аясындағы ықпалдастық тұжырымдамасының бекітілуін айтуға болады.

2023 жылы Душанбедегі мерей­­тойлық бесінші кездесуде Ор­талық Азия мемлекеттері басшы­­ларының консультативтік кездесу­лерінің фор­матын институттандыру жолын­да алғашқы қадам жасалды. Ел­­дердің көшбасшылары Ұлт­тық үй­лес­тірушілер кеңесін (Орталық Азия мемлекеттері басшыларының кон­суль­тативтік кездесулері істері бойын­ша) құру туралы шешім қа­был­дады.

Астанадағы алтыншы консуль­та­тивтік кездесуде көлік саласындағы ведомство басшыларының басқо­суы одан әрі жалғасады, энергетика ми­нистрлерінің алғашқы кезде­суі болады. Сондай-ақ өңірдегі мемле­кеттердің бұқаралық ақпарат құрал­дарына және ақпарат мәселелеріне жауапты министрлері мен өзге де лауазымды тұлғаларының кеңесі өтеді.

Жалпы алғанда, жоғары деңгей­дегі жүйелі кездесулер барлық ба­ғыт бойынша бірлескен жұмысқа елеулі серпін берді. Өңірлік ынтымақ­тас­тықты дамытуға арналған жол карталарының қабылдануы бұған зор септігін тигізіп отыр. Оларға ықпал­дастықты нығайту жөніндегі нақ­ты іс-шаралар енгізілген. Соның нәтижесінде, аймақта сауда-эконо­микалық және іскерлік байланыстар айтарлықтай жанданды. Орталық Азия аумағы тарих тұрғы­сынан қарағанда тым қысқа мерзім ішінде сауда, инвестициялық және кө­лік-коммуникациялық әлеуеті жыл­дам артып келе жатқан өзара тиім­ді ынтымақтастық кеңістігіне айналды.

Кейінгі 5 жылда (2018-2023 жылдар) өзара сауда айналымы 2 есеге жуық көбейіп, 5,7 миллиард доллар­дан 11 миллиард долларға дейін арт­ты. Өткен жылдың қорытын­ды­сы бойынша ішкі тауар айналы­мы 25 пайызға өсті. Соның ішінде Қазақстанның Орталық Азия елдері­мен саудасы былтыр 26,8 пайызға артып, 8 миллиард долларға жетті.

Бірлескен ірі жобалар оған қа­ты­­су­шы елдерге қомақты пайда әке­ліп қана қоймай, Орталық Азия экономикасының бүкіл құрылымын өзгертіп отыр.

Шекара маңындағы аудандарда сауда-логистика және өнеркәсіп хабтарының желісін дамыту ісі ынты­мақтастықтың маңызды бағыты саналады. Бұл хабтар өзара сауда мен ор­тақ инвестициялық қызметті алға бастайтын жаңа драйвер бола алады.

Елдеріміздің көлік-логистикалық әлеуетін тиімді пайдаланудың страте­гиялық маңызы артып келеді. Бұл сала өңірдің қарқынды дамуына жаңаша серпін беретін қозғаушы күшке айналуға тиіс.

Экономикалық өрлеудің нақты бастауы саналатын өнеркәсіп, энергетика, ауыл шаруашылығы, көлік және цифрландыру салаларында бірлескен кәсіпорындар құруға көп көңіл бөлініп жатыр. Орталық Азия мемлекеттерінің өнеркәсіптік кооперациясын дамыту жөніндегі іс-қи­мыл жоспарының биыл бекітілуі осы бағыттағы маңызды қадам болмақ.

IV. ӨҢІРЛІК ЫҚПАЛДАСТЫҚТЫҢ КЕЛЕШЕГІ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ПАЙЫМ

Осының алдында Душанбеде өт­кен саммит бес мемлекеттің «ортақ мекенін» трансформациялау жолында күш жұмылдыруы Орта­лық Азия­ның экономикасы дамыған және көркейген өңірге айналуы­на қуат­ты серпін беретінін тағы бір дәлел­деді. Бұл ретте Астана кезде­суі өңір мем­лекеттерін алдағы бес жылда (2024-2028 жылдар) дамытуға арналған жаңа кезеңнің бастауы болуға тиіс.

Қазіргі жаһансыздану жағдайын­да Орталық Азия елдерінің өңірі­ші­­­лік ықпалдастығы оның ерекше өр­ке­­ниет ареалы ретінде өзін өзі сақтауы үшін де, біртұтас болмыс ретінде өңір­ді тұрақтандыру үшін де аса өзекті. Елдеріміз бен халықтарымыз­дың тари­хы мен мәдениеті ортақ болған­дық­тан, бес мемлекет бірін бірі то­лықтырып отырады. Бұл бізді бірік­ті­ретін басты күш болуға тиіс.

Ұлы әл-Фарабидің «Халықтар бақытқа жету үшін бір-біріне кө­мек­тесе білсе, бүкіл жер беті ізгілік­ке тола­ды» деген сөзі бар. Дамудың жаңа кезеңінде біздің алдымызда осы өңірдің және оны мекен еткен ха­лық­тардың тағдырын айқындай­тын бірқа­тар маңызды мақсат-міндет­ тұр.

Бірінші. Орталық Азияда ғана емес, сонымен қатар іргелес жат­қан аймақтарда да бейбітшілік пен тұрақтылықты сақтау – ұзақ мер­зім­ге арналған өркендеу мен даму­дың маңыз­ды алғышарты.

Қазақстанның сыртқы саяса­тындағы басым бағыттың бірі – тепе-теңдікті сақтауға ұмтылу. Біз әрдайым «Бейбітшілік бәрінен қым­бат» деген қағиданы ұстанамыз. Қа­зақстан әлем қоғамдастығының жауапты мүшесі ретінде халықаралық құқық қағидаттарын қатаң сақтау, егемендікті құрметтеу және шека­раның тұтастығына қол сұқпау қажет деп санайды.

Қазақстанның бұл пайымымен келісетін елдер аз емес деп сенім­мен айта аламын. Көптеген елдің ұста­нымдары бір-біріне ұқсайды. Оның бәрі әділ әрі болжауға болатын әлем­дік тәртіп орнатуға негізделген. Бұл ұстаным қазіргі беймаза заманда бола­шақ туралы сындарлы көзқарас қалыптастыруға жол ашады.

Орталық Азияның айналасында күрделі әскери-саяси ахуал сақталып отырған қазіргі жағдайда қорғаныс саясаты мен қауіпсіздік саласында бірлесе әрекет жасау қажеттігі туын­дайды. Өңірлік қауіпсіздік жүйе­сін құру, оның ішінде Орталық Азия­ның қауіпсіздігіне байланысты сын-қатерлер тізімін және оның алдын алу шараларын әзірлеу мәселесі өте өзекті.

Орталық Азияда біртұтас қауіп­сіз­дік кеңістігін қалыптастыру, бұ­рын­нан бар және жаңадан пайда болған қауіп-қатерлерге қарсы күресуге қатысты негізгі түйткілдерді шешетін кешенді тәсілдер қарастыру, олардың алдын алу және қатерлер туындаса қолға алынатын шараларды ойластыру, сондай-ақ БҰҰ-мен және осы саладағы басқа да халықаралық, өңірлік ұйым­дармен белсенді ықпалдастық орнату аймақтағы мемлекеттердің ең басты басымдықтары саналады.

Екінші. Экономикалық әлеуе­ті­мізді одан әрі арттыру, ықпал­дастықты тереңдету.

Көпжақты ықпалдастықтың берік экономикалық негізін қалыптастыру мәселесі біздің елдеріміздің айнымас міндеті болып қала беретіні сөзсіз. Өңірдегі мемлекеттердің бірлескен күш-жігері мен қуатты экономикалық әлеуетінің арқасында Орталық Азия аумағы сауда, инвестиция, ғылым және инновация саласында зор мүм­кін­діктері бар кеңістікке айналып отыр.

Елдеріміздің жалпы аумағы – 3 882 000 шаршы шақырым, хал­қының саны 80 миллионнан асады, ал ішкі жалпы өнімі 450 миллиард долларға жуықтайды. Әлемдегі уран қорының шамамен 20, мұнай­дың 17,2, табиғи газдың 7 пайызы – біз­дің аймақтың еншісінде. Орталық Азия көмір өнді­ру­ден әлемде 10-шы, электр энергиясын өндіруден 19-орында тұр.

Біздің экономикаларымыз бірін-бірі толықтырып отырады. Бұл жағ­­дай елдеріміздің сыртқы фак­­­тор­ларға лайықты төтеп бе­руін қам­там­а­сыз етіп, сауда-өнді­ріс сала­сында­ғы цикл­дерді әртарап­танды­руға мүмкіндік береді. Бірлескен эко­­но­микалық жобаларды тиімді іске асы­ру осы үдеріске оң ықпал ете алады.

Экономикаларымызды техноло­гия­лық жағынан дамыту – маңызды міндет. Біз табиғи ресурстарға тәуел­діліктен біртіндеп арылуымыз қажет. Осы ретте медиа, кино, музыка, дизайн, білім беру және ақпараттық тех­нологиялар саласын қамтитын креативті индустрия мен цифрландыру ісі экономикаға тың серпін беретін күшке айнала алады. Өңір елдерінің осы бағытта бірлескен жобалар әзірлеуге әлеуеті де жетеді.

Цифрлық және креативті индус­трия­ның жаппай қарқын алуы ши­кізатқа сүйенген экономикадан зият­­керлік сипаттағы өндіріске дәйек­ті түрде көшуге ықпал ете­тін бола­ды. Ор­­талық Азияның ық­пал­дас­ты­ғы біз­­дің елдеріміздің ұлт­тық эконо­ми­­ка­лық өсімінің басты себеп­шісі бол­ма­ғанымен, оның негізгі қай­нар көзінің бірі бола алатынына сенім­дімін.

Үшінші. Өңірдің жер жүзіндегі ең маңызды көлік-логистика және транзит хабтардың біріне айналуға толық мүмкіндігі бар.

Орталық Азия аймағы күн өт­кен сайын жаһандық көлік қатынас­тарының басты тармағына айналып келеді. Бұл ретте ең алдымен, Қы­тай­дың бастамасымен қолға алынған, болашағынан зор үміт күттіретін «Бір белдеу, бір жол» жобасын және «Солтүстік – Оңтүстік» халықаралық көлік дәлізін атап өтуге болады. Бұл жобаларға өңірдегі елдердің бәрі белгілі бір деңгейде қатысып жатыр.

Қазір біздің мемлекеттеріміз жаңа көлік дәліздерін қалыптастыруға қа­тыс­ты басқа да маңызды идеяларды жүзеге асыруға кірісті. Қазақстан өзі­нің серіктестерімен бірлесіп, Транс­каспий халықаралық көлік бағдарын (Орта дәліз) барынша дамытып жатыр. Осы бағытпен тасымалдана­тын жүк көлемі орта мерзімде бес есеге артуы мүмкін.

Қазақстанда теңіз инфрақұры­лымының, яғни Ақтау және Құрық айлақтарының дамуына байланысты жаңа мүмкіндіктер ашылып жатыр. Аталған порттар арқылы Қытайдан, Орталық Азия елдерінен Оңтүстік Кавказға, Түркияға, одан әрі Еуропа­ға жөнелтілетін жүк көлемі артып келеді.

Қазір Ауғанстан аумағы арқылы өтетін көлік дәліздерін ашу қарас­ты­­­ры­лып жатыр. Бұл қадам Оңтүс­тік Азия елдерінің әлеуеті мол нарық­тарына және Үнді мұхитындағы айлақтарға шығуға жол ашады. Бұған осы өңірдегі бүкіл ел мүдделі. Біз Ор­та­лық Азияның өз ішінде және одан тыс­қары елдермен көлік саласындағы ын­тымақтастық ауқымын кеңейту ар­қы­лы көптеген мақсатқа жете аламыз.

Көлік қатынастарын кешенді түр­де жақсарту (әуе рейстерінің жиі­лігін арттыру, жаңа әуе және темір­жол бағыттарын іске қосу, шека­ра­дағы өткелдерді жаңғырту, т.б.), ин­но­вациялық технологиялар­ды енгізе отырып, көлік инфрақұрылымының қарқынды дамуын қамтамасыз ету, транзит мүмкіндіктерін кеңейту және өңірдің транзиттік-логистикалық әлеуетін тиімді пайдалану мәселелері болашақта біздің елдеріміздің транзит-көлік саласындағы ықпалдастығының негізгі бағыттарына айналуға тиіс.

Төртінші. Су, энергетика және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ететін ортақ ұстанымдарды әзірлеу.

Соңғы жылдары аймақтағы бар­лық ел су тапшылығын көріп отыр. Бұл жағдай ауыл шаруашылығы еңбек­керлерінің әлеуметтік-экономика­лық жағдайын төмендетіп, халыққа едәуір залалын тигізді. Осы рет­те Халықаралық Аралды құтқару қоры­ның (ХАҚҚ) аса маңызды су-энер­гетикалық, экологиялық және әлеу­меттік-экономикалық проблемаларды талқылау және шешу жолындағы бірегей өңірлік құрылым ретінде айрықша рөл атқаратынын атап өткім келеді.

Су мәселесі өңірдің азық-түлік қауіпсіздігімен тығыз байланыс­ты. Сондықтан Қазақстан ХАҚҚ-тың қазіргі төрағасы ретінде осы қордың аясындағы ынтымақтастықты жандандыруды, сондай-ақ азық-түлік мәселесін де қамти отырып, Халықаралық су-энергетика консорциумын бірге құруды ұсынды. Біздің еліміз бұл мәселелерді шешу жолындағы сындарлы әрі ашық диалогке қашанда қолдау білдіреді.

Қырғызстандағы Қамбар ата 1-ГЭС-інің және Тәжікстандағы Рогун ГЭС-інің құрылысы бүкіл өңір үшін энергетика саласындағы ғасыр жобасына айналуы мүмкін. Бұл нысандарды салу барлық тарапқа жан-жақты ықпал етеді.

Барша адамзатты азық-түлікпен қамтамасыз ету ісіне әлі де жалғасып жатқан геосаяси дағдарыстар кесірін тигізіп отыр. Орталық Азия елд­ері­нің сыртқы факторларға тәуелділі­гін азайту үшін осы бағытта өзара үй­лес­тірілген шаралар қабылдау қажет­­тігі туындады. Сол үшін Қазақ­стан Орталық Азияда азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің 2030 жылға дейінгі стратегиялық жоспарын жасап, бес ел арасында талдау жүргізіп, деректер алмасатын бірыңғай ақпараттық платформа қалыптастыруды ұсынды.

Жаһандық климаттың өзгеруінің салдарын азайтатын маңызды қадам – «жасыл» экономикаға көшу. Өңір елдерінде жаңартылатын энер­ге­тиканың өздеріндегі үлкен табиғи әлеуетін іске асыруға ұмтылыс бар. Мәселен, Қазақстан 2030 жылға қарай ЖЭК үлесін 15 пайызға дейін жеткізуді жоспарлап отыр. Ал 2060 жылға қарай біз көміртегі бей­тараптығына қол жеткізуге ниеттіміз.

Жаңартылатын энергия көздерін кеңінен пайдалану парниктік газ шығарындыларын азайту арқылы қоршаған ортаға пайдасын тигізіп қана қоймай, энергетикалық қауіпсіздікті арттыруға және жаңа жұмыс орындарын құруға ықпал етеді. Білім, ресурс және озық тәжірибелер алмасуды жалғастыру осы саладағы ынты­мақ­тастықты нығайта түсуге септігін тигізеді.

Бесінші. Орталық Азияның ең маңызды және ең құнды ресурсы – білімді жас ұрпақ.

Орталық Азия – әлемдегі хал­қы ең жас өңірдің бірі. Аймақ тұрғын­дарының орташа жасы – небәрі 28,7. БҰҰ-ның болжамына сүйенсек, 2040 жылға қарай азаматтарымыздың орташа жасы одан әрі төмендеп, 28,3-ке жетеді. Бұл – Солтүстік Америка (41,5), Еуропа (46,8), Қытай (48) сияқты басқа өңірлерге қатысты болжамдардан әлдеқайда төмен көрсеткіш.

Мұны бес елдің де экономикалық және әлеуметтік дамуына кең жол аша­тын бірегей бәсекелік артық­шы­лық деу­ге болады. Жастар экономика, технология және мәдениет сала­ла­рын­дағы жаңару үдерістерінің қоз­ғау­шы күші бола алады. Жаһандық бәсе­келестік жағдайында табысқа жету­дің кілті өскелең ұрпақтың қолында.

Осы орайда ғылым-білім саласын­дағы ынтымақтастықты тереңдету, жас­тар арасындағы байланысты ны­ғайту және жас ұрпаққа тың мүм­кін­діктер беріп, әлеуетін асыруға бағыт­талған ортақ құрылымдар қалып­тастыру – өзекті міндет.

Қазақстан жоғары оқу орындары арасындағы ықпалдастықты дамыту, бір-бірінің аумағында білім ордаларының филиалдарын және ортақ факультеттер ашу ісіне барын­ша қолдау білдіреді. Біз көрші елдер жастарының Қазақстанда жо­ғары білім алуға деген ұмтылысын жо­ғары бағалаймыз және олардың өз университеттерімізде оқуына бері­летін квота санын біршама арттырамыз. Бүгінде Қазақстанның жоғары оқу орындарында Орталық Азиядан келген 9 мыңға жуық студент білім алып жүр.

Кейінгі жылдары елімізде шетелдің бірқатар жетекші университеттің өкілдіктері ашылды. Ғылыми зерт­теулерді жүзеге асыратын жоғары оқу орындарының саны артып келе­ді. Технологиялық парктер мен инже­нерлік орталықтар ашылып жатыр. Бұл жұмыс Қазақстанды өңірлік білім беру хабына айналдыру жөнін­дегі стратегиялық мақсатымыздың аясында жүргізіліп отыр. Біз жоғары білім берудің Орталық Азиядағы бірыңғай кеңістігін құру жолында күш-жігерімізді біріктіріп, сеніммен алға қадам бастық.

Алтыншы. Бауырлас халық­тар­дың мәдени-гуманитарлық байла­ныс­тарын үйлестіру негізінде елде­ріміздің өркениеттік бірегейлігін қалыптастыру маңызды миссияға айналып келеді.

Орталық Азияның заманауи кел­бетін жасай отырып, біз азамат­та­рымыздың ұлттық және өңірлік бі­ре­г­ейлігіне жаңа көзқарасты да қалып­тастырамыз. Бізді Орталық Азия­ға тән айрықша болмысымыз бірік­тіреді. Төл мәдениетіміз бен дәс­түр­леріміз де соның негізінде қалып­тасқан. Ортақ тарихи тамырымызды құр­меттеу, мәдениетаралық диалог және конфессияаралық келісім Орталық Азия бірегейлігінің өзегі саналады.

Тарихи жадымыз – халықтары­мыздың ұлттық сана-сезімінің мыз­ғы­мас тұғыры. Біз ата-бабалары­­мыз­дың жетістіктерін және бай мәде­ниетімізді мақтан тұтамыз. Осы орын­ды мақтаныш қазір барша ұлт­тар­­дың табысты дамуына, сондай-ақ олар­дың болашаққа сеніммен қадам басуына қуатты серпін береді. Сон­дық­тан біз ортақ тарихымыздың жарқын беттеріне көбірек назар ауда­руға тиіспіз. Орталық Азияның жал­пы тарихын түркі, парсы, араб, қытай, Ресей және Батыс Еуропа де­рек­көздеріне сүйеніп жазу маңызды міндет деп санаймын.

Жаһандық бәсекеге қабілетімізді арттыру үшін біз бірлігімізді сақтай отырып, ортақ мақсаттарға үздіксіз ұмтылуымыз керек. Ұлы Абай «Бірлік – ақылға бірлік» деп бекер айтпаған.

Қазір жер жүзінде геосаяси жобалар мен идеологемалар дәріптеліп жатыр. Мұндай жағдайда біз өзіміз­ге тән қонақжайлық, ынтымақ және өзара қамқорлық сияқты қасиет­терімізді, сондай-ақ отбасылық құн­ды­лықтарымызды және басқа да озық дәстүрлерімізді қамтитын руха­ни-мәдени кодымызды көздің қара­шығындай сақтауымыз керек.

 

*  *  *

Сөз соңында өңірлік ынтымақ­тастықтың шынайы ахуал ғана емес, өмірлік қажеттілік екенін атап айтқым келеді.

Геосаяси белгісіздік белең алып, әлем­дік тәртіптің қалыптасқан үлгісі ыды­рап тұрған қазіргі жағдайда бұл – шын мәнінде, бірден-бір оңтайлы тәсіл. Біздің болашағымыз бірлігі­міз­ді ны­ғайтуға, өзара сенімді арттыру­ға және барша әлемге ашық болуға байла­нысты. Осы қағидаттардың не­гізінде ға­на біз Орталық Азияның серпінді, ин­но­вациялық және мәде­ни бай өңір ре­тін­дегі ренессансын қамтамасыз ете аламыз.

Өңірлік бірлік парадигмасын күшейту қазіргі және болашақтағы сын-қатерлерге барынша лайықты жауап болады, жағымсыз үрдістерді тежеуге қатысты ортақ ұстанымдарды әзірлеуге мүмкіндік береді, кез келген сыртқы күшке қарсы тұруға қажетті пәрменді шаралардың негізіне айналады. Сол үшін Қазақстанның ұсынысы бойынша Аймақтық кооперацияны дамыту жөніндегі «Орталық Азия – 2040» тұжырымдамасы дайын­далды. Онда көпқырлы және бес­жақты ықпалдастықты одан әрі дамыту бағдарлары айқындалған.

Біз өз тарапымыздан «Табысты Орталық Азия – табысты Қазақстан» қағидатын дәйекті түрде ұстанып келеміз және өңірдегі стратегиялық әріптестеріміз бен одақтастарымыз интеграциялық үдерістерді одан әрі дамытуға қаншалықты дайын болса, біз де соншалықты дайын екенімізді мәлімдейміз.

Egemen Qazaqstan